In Tilburg confereerde Nexus over de stelling van Rob Riemen, dat de PVV de belichaming van het hedendaags fascisme zou zijn. Vargas Llosa sprak over de terugkeer van de “monsters”, terwijl het congres toch echt “the return of the ghosts” als titel had. Het leek me beter het over “ghosts” te hebben, want “monsters” zijn realiteit, terwijl een ghost vooral in je eigen hoofd wordt gevormd.
Die spanning blijft; na een middag aan mijn bureau om online te kijken, blijf ik met veel vragen zitten. Natuurlijk, de grote schrijver hoor je met genoegen aan, Frits Bolkestein is spaarzaam met woorden, maar zeer doeltreffend, Paul Frissen, hooggeleerd bestuurskundige, provoceert als altijd. De onderwerpen zijn ook de moeite waard: wat is integratie precies, wat zijn de problemen van migratie, maar wat ook de voordelen, waarom is het multi-culturalisme een dwaalspoor en waarom is het zolang overheersend geweest, wat is bedreigend aan het populisme? Het zijn allemaal geesten, in hevige onderlinge strijd. Maar zijn het ook bruine monsters? Nou, nee.
Vargas Llosa had mooie relativeringen en doorkijkjes uit zijn ervaring in de politiek van Peru. Uiteindelijk kwam hij, als verhalenverteller, met de geschiedenis van een nijlpaardjong, dat wees werd door de tsunami, maar werd opgenomen in een geïmproviseerde dierentuin. Daar vond het jonge dier een pleegmoeder in een schilpad van ruim een eeuw oud. Hoezo verschillen, in cultuur, huidskleur en geloof? Als dieren zulke verschillen overbruggen, waarom mensen niet? In de paneldiscussie kwam het verschil tussen angst voor de Islam en Islamofobie op: de angst is rationeel, de fobie irrationeel. Maar waarvoor je precies rationeel bang moet zijn? Lijkt die angst op de angst voor het communisme? Neen, zei Vargas Llosa, want de Islam is veel meer dan een ideologie, dus die vergelijking gaat mank. Maar ik denk aan de ontregeling van veel communisten, in de jaren negentig, die hun ideologie, hun geloof en sociaal systeem zagen verkruimelen; het communisme is ook meer geweest dan ‘alleen’ een ideologie. Maar daarover had Meindert Fennema, hoogleraar politicologie en ooit communist, het niet.
Bolkestein fileerde de vergelijking door Riemen van de PVV, met het vroege fascisme uit de jaren twintig van de vorige eeuw. Het fascisme van toen vond zijn voedingsbodem in de nadagen van een verschrikkelijke en bloedige oorlog, een enorme inflatie, een grote rancune, een zwakke rechtsorde. Wij hebben geen oorlog gehad, geen noemenswaardige inflatie, een sterke rechtsorde, geen reden voor rancune; de vergelijking gaat historisch zeer mank. Er is wel een rechtsorde probleem: maar dat is toch vooral de bescherming, die Wilders (en Hirsi Ali) nodig hebben.
Paul Frissen, hoogleraar bestuurskunde in Tilburg en panellid, vond het verkwikkend dat Wilders onze pretenties als gidsland lijkt af te breken. Maar populisten zijn gevaarlijk. Zij denken dat er een ‘volkswil’ bestaat en zijn daarom niet erg begaan met of zuinig op de representatieve democratie. Een populist is vooralsnog geen fascist, maar het is wel een risico. Wilders voegt zich in de parlementaire democratie, de PVV heeft geen knokploegen.
In diverse panels ging het over alle vragen hier omheen: zijn Amerika of Italië nog wel een democratie? Is migratie alleen een probleem of hebben we ook migranten nodig? (Klink vindt van wel.) Betekent vrijheid van godsdienst ook de vrijheid om de radicale Islam te onderwijzen? (Fennema: tegen alle religie-onderwijs). Is democratie de regering van 51% of is er meer? En wat is dat meer dan? (Britta Böhler) Wat is de reden en de betekenis van een “discursive civil war”? (Fennema) Het is een mooi begrip: wie wil zien waartoe dat leidt, burgeroorlog met de mond, verdiepe zich in de Amerikaanse politiek. We hebben de plicht tot poiltieke discussie over waarden, maar we hebben ook normen over de wijze waarop het debat wordt gevoerd. (Frissen)
Kleine onderwerpen zijn het niet. Het was geen beschavingsoffensief misschien. Monsters zijn niet duidelijk aangewezen: de geesten zijn constructies in ons hoofd. Als we over geesten praten zijn ze er. Maar het punt van Riemen was dat er bruine ratten dood lagen. Ik heb ze niet gezien. Maar zoals destijds een comité waakzaamheid werd opgericht: blijven zoeken kan geen kwaad.
Lees meer berichten op Sargasso.